مقدس‌ترین رودخانه هند
در آیین هندوئیسم، رودخانه گنگ مقدس شمرده شده و در فرهنگ این آیین به شکل الهه یا خدای گنگا (ganga) که خانمی با چهار دست است، ترسیم می‌شود. داستان‌ها و افسانه های رود گنگ جذاب و البته بسیارند. به نظر می‌رسد که در هندوستان برای هر چه مردم مهم‌تر است، افسانه‌های بیشتری هم دارد. نمونه‌ی بارزش هم همین رود گنگ است. در این مقاله‌ی دو بخشی تلاش کردیم تا نگاهی به اهمیت گنگ در آیین هندویی بیندازیم و جالب‌ترین افسانه های رود گنگ را برایتان نقل کنیم.
اهمیت رود گنگ برای هندوها
همانطور که گفتیم، در فرهنگ هندی به رود گنگ در قامت خدایی مونث و سوار بر یک کروکودیل جان بخشیده‌اند. هندوهایی که این خدا را می‌پرستند، معتقدند که غسل در آب رودخانه باعث رهایی از گناهان شده و نوعی توبه محسوب می‌شود. همچنین غسل در رود گنگ یکی از قدم‌هایی است که باید برای رسیدن به درجه‌ی مُشکا بردارید. در آیین هندویی مشکا مرحله‌ای والا از تعالی است و فرد را از چرخه‌ی مرگ و زندگی (همان تناسخ) آزاد می‌کند. هندوها آب گنگ را از نظر معنوی پاک و زلال می‌دانند. (البته گنگ یکی از آلوده‌ترین رودهای جهان است.)
جاگاناتا، شاعر مشهور هندوستان در قرن ۱۷میلادی، در مورد گنگ این‌گونه می‌سراید:
به سوی تو می‌آیم چون فرزندی که نزد مادرش می‌رود،
به سوی تو می‌آیم چون یتیمی سرشار از عشق،
بی‌پناهی هستم که سوی تو آمده‌ام ای بخشایندهٔ آرامش مقدس،
افتاده‌ای هستم که سوی تو آمده‌ام ای تعالی بخش همگان،
بیماری هستم که سوی تو آمده‌ام ای بهترین درمانگران،
آمده‌ام با قلبی عطشناک به سوی تو ای اقیانوس شراب شیرین.
خود را به تو می‌سپارم، هر چه خواهی با من بکن.
از مجموعه اشعار گانگا-لاهیری (امواج گنگ)
سروده‌ی جاگاناتا پاندی تاراجا
شاعر هندی در این شعر به خوبی اهمیت رود گنگ را ترسیم می‌کند. این رود برای هندوها یک مادر، تسلی‌بخش و حامی است. همچنین قدرت پاک کنندگی روح گنگ که در عقاید هندوئیسم بسیار پررنگ است، در این شعر به خوبی توصیف می‌شود.
جایگاه ویژه‌ی رود گنگ برای هندی‌ها در دو جلوه به خوبی قابل مشاهده است. یکی قاط‌هایی که برای غسل در رودخانه تعبیه شده‌اند و دیگری مراسم مذهبی آرتی که در زمان غروب یا طلوع آفتاب در شهرهای ساحلی گنگ برگزار می‌شود. این دو را فقط می‌توانید با تور هندوستان اسپیلت البرز (از گنگ تا ببر بنگال) ببینید؛ چون تنها توری است که به شهرهای مقدس هاریدوار و ریشیکش سر می‌زند. سایر تورهای رایج بازار گردشگری، به مثلث دهلی، جی‌پور و آگرا محدود می‌شوند.
هاریدوار و ریشیکش برای هندوها بی‌اندازه مهم هستند و سالانه هزاران زائر به آن‌ها سر می‌زنند تا در آب گنگ غسل یا در یکی از آشرام‌های متعددشان مدیتیشن کنند. ریشیکش که به عنوان مهد یوگای دنیا شناخته می‌شود، یکی از پربازدیدترین مناطق توریستی هند است. در سوی دیگر، هاریدوار که شاید از ریشیکش هم برای هندوها مهم‌تر باشد، هنوز برای گردشگران چندان شناخته شده نیست.
در برخی از نقاط این دو شهر که در سواحل رود گنگ جای دارند، پلکان‌هایی را مشاهده می‌کنید که به داخل رود می‌روند. این‌ها قاط نام دارند. بعضی از این قاط‌ها مقدس و متبرک‌اند و گفته می‌شود که اگر در آن‌ها غسل کنید، گناهان شما بخشوده می‌شود. جشن آرتی هم نوعی مراسم مذهبی با آتش است که به ستایش و سپاس‌گذاری از الهه و رود گنگ تعلق دارد. در مورد هاریدوار و ریشیکش در مقالات دیگری صحبت کرده‌ایم. در این مقالات آشرام‌ها، قاط‌ها و مراسم آرتی هم توصیف شده‌اند.
در میان افسانه های گنگ نام‌ها و توصیفاتی که از این رود وجود دارد، بسیار جالب است. هندوها به گنگ لقب‌های خوشنوا، خوشبخت، گاو پرشیر، همیشه پاک، دلفروز، بخشاینده‌ی آب و شادی و دوست و حامی تمام جانداران داده‌اند. از گذشته‌های بسیار دور و از جایی که نقل تاریخ هند شروع شده، گنگ مقدس‌ترین رود دنیا در نزد هندوها محسوب می‌شود.
الهه گنگ
پیش از این که به سراغ نقل افسانه های رود گنگ برویم، باید الهه‌ی گنگ را بشناسید. الهه‌ی گنگ که مجسمه‌اش را در تصویر بالا مشاهده می‌کنید، به شکل خانمی سیه چرده با تاجی به سر و نشسته بر روی یک تمساح توصیف می‌شود. گاهی او را با دو دست و گاهی با چهار دست به تصویر می‌کشند. در داستان‌های مختلف، اشیای متفاوتی در دستان الهه گنگ وجود دارد. مثلاً در برخی توصیفات در دست راست او یک نیلوفر آبی و در دست چپش یک کوزه‌ی سفالی قرار دارد. یا در برخی از متون هندویی گفته شده که او در یک دست یک نیلوفر آبی، در دست دیگر یک کوزه‌ی سفالی و در دست سومش یک تسبیح دارد و دست چهارم خود را در حالت محافظت بالا گرفته است.
ماکارا
بیشتر خدایان هندوئیسم از جانوران افسانه‌ای برای حمل و نقل استفاده می‌کنند که «واهانا» نام دارند. واهانای الهه‌ی گنگ، به شکل یک کروکودیل یا بعضاً جانوری با سر یک تمساح و دم یک دلفین توصیف می‌شود. مرکب الهه‌ی گنگ، این تمساح بزرگ، ماکارا نام دارد.
ماکارا از نظر سمبلیک مفهومی بسیار جالبی دارد. گفته می‌شود که در مغز انسان‌ها بخشی به عنوان «مغز خزنده‌ای» یا «reptilian brain» وجود دارد که تصمیمات غریزی ما را پردازش می‌کند. انسان با استفاده از قوه‌ی عقل و اراده‌ی خود، بر تصمیمات این بخش که شامل ترس و فرار از مشکلات است، غلبه می‌کند. در واقع سوار بودن الهه‌ی گنگ بر تمساح نشان دهنده‌ی این است که الهه‌ی گنگ نه تنها بر ترس‌های خود غلبه کرده، بلکه از آن‌ها به عنوان وسیله‌ای برای رسیدن به مدارج و مراحل بالای تعالی استفاده می‌کند. ترس واکنش طبیعی انسان در زمان نزدیک شدن به حقایق است. این وهانا سمبلی از رشد، غلبه بر غرایز، خودآگاهی و رسیدن به حقایق والای اخلاقی و معنوی است.
در بخش بعدی این مقاله به سراغ داستان‌های جالب و افسانه های رود گنگ که در متون هندوئیسم یا به شکل سینه به سینه نقل شده‌اند، خواهیم رفت.
